استاد حقوق: از روایات حتی قتل مرتکب ارتباط نامشروع هم در نمی‌آید

رومینا اشرفی دختر ۱۳ ساله‌ای بود که به دست پدرش در یکی از روستاهای شهرستان تالش به قتل رسید. این حادثه هولناک، احساسات عمومی را برانگیخت و واکنش‌های بسیاری را به همراه داشت. حالا سرنوشت این قتل به یکی از چالش برانگیزترین پرونده‌های قضایی تبدیل شده است. حادثه‌ای که بدون شک اگرچه یک قاتل دارد اما اگر به وجدان خودمان رجوع کنیم با عوامل تاثیرگذار بسیاری روبه‌رو خواهیم شد.

احمد حاجی ده‌آبادی، دانشیار گروه حقوق کیفری و جرم شناسی پردیس فارابی دانشگاه تهران، در یک لایو اینستاگرامی با موضوع فرزندکشی، به بهانه قتل رومینا اشرفی، به بررسی این موضوع پرداخت که آیا قصاص پدر رومینا چاره حل مشکل است و اصلا مقصر کیست؟

وی در پاسخ به این سوال که، آیا رومینا مستحق این سرنوشت بود یا نه؟ گفت: یقیناً این دختر مستحق این مرگ نبود. من محور بحث خود را با توضیح در مورد بعد حقوقی و فقهی ماجرا آغاز می کنم. این سوال مطرح است که چرا پدر قصاص نمی‌شود؟ چرا قانون برای قاتل در صورت پدر بودن با دیگران تفاوت قائل شده است؟

از روایات حتی توصیه قتل برای مرتکب ارتباط نامشروع هم در نمی آید

برخی قتل رومینا را ناشی از غیرت و سنتهای دینی عنوان کردند، اما این استاد فقه و حقوق با ارائه چند مستند روایی اعلام رکد که از روایات حتی توصیه قتل برای مرتکب ارتباط نامشروع هم در نمی آید.

حاجی ده‌آبادی ادامه داد: ماجرای قتل‌های ناموسی سابقه‌ای طولانی دارد و حتی در کشورهای پیشرفته نیز شاهد این مسئله هستیم. البته ما به هیچ وجه موافق آن نیستیم. کسی که کشته می‌شود باید مهدورالدم باشد و مهدورالدم کسی است که باید مستحق مرگ باشد و تشخیص آن بر عهده دادگاه است. حتی اگر کسی رابطه نامشروع داشته باشد، مستحق مرگ نیست و دین ما چنین اجازه‌ای نداده است. به طور مثال در روایتی از وسائل الشیعه آمده که شخصی نزد پیامبر آمد و گفت یا رسول الله مادرم دست هیچ کسی را رد نمی‌کند، اما پیامبر در جواب او نگفت مادرت را بکش. پیغمبر گفت او را حبس کن. جوان گفت کردم و اثری نداشت! سپس پیغمبر گفت نگذار کسی به سراغ او بیاید، جوان باز هم گفت که من چنین کردم و اثری نداشت. در نهایت پیامبر گفت دست و پای او را ببند، اما نگفت که او را بکش. همچنین در روایت مشابه دیگری از وسائل الشیعه مردی نزد پیامبر می آید و می‌گوید زنم دست لمس کننده‌ای را رد نمی‌کند. پیغمبر باز هم نمی‌گوید او را بکش بلکه به جوان می‌گوید همسرت را طلاق بده و زمانی که مرد می‌گوید دوستش دارم، پیغمبر می‌فرماید خوب نگهش دار و باز هم گفته نمی‌شود که همسرت را بکش.

 این استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه در دین اسلام در کنار تاکید بر غیرت و لزوم غیور بودن مرد، هیچ توصیه‌ای به قتل وجود ندارد، تصریح کرد: همان طور که امام علی علیه السلام در نامه‌ای به امام حسن علیه السلام می‌فرماید: زن گل بهاری است، قهرمان نیست. کار سنگین بر دوش او نگذار. حضرت علی علیه السلام در این نامه به غیرت بیجا و غیرت نابجا اشاره می‌کند که غیرت نابجا آدم درستکار را به بیمار دلی و پاکدامن را به بد دلی می‌رساند.

پدر حق ندارد بچه‌اش را بکشد

وی در پاسخ به این پرسش که چه مجازاتی برای این پدر در نظر گرفته می‌شود نیز توضیح داد: حکم اولیه قتل عمد قصاص است. همان طور که خداوند در سوره مائده می‌فرمایند جان در برابر جان. ولی هر قاعده‌ای استثنایی دارد، مثلا کشتن دیوانه قصاص ندارد. اگر دیوانه نیز فردی را بکشد، باز هم قصاص ندارد و یا وقتی نابالغ بی اراده‌ای کسی را بکشد، عملش خطا به شمار می‌رود و قصاص ندارد. یکی از این استثناها مطابق با روایت شیعه و سنی در مورد مشابه پدر رومینا است. پدر قصاص ندارد. ما عقیده داریم هر حکمی مصلحتی داشته است، مجازات پدر دیه است. همچنین تعزیر که ۳ تا ۱۰ سال زندان است و کفاره جمع یعنی دو ماه پی در پی روزه و غذا به شصت فقیر و در زمانی که برده وجود داشت در این مورد آزاد کردن چندین برده نیز بود. دیه نیز امسال ۳۴۰ میلیون تومان اعلام شده است. اما مسئله این است که برخی به اشتباه می‌گویند پدر حق دارد بچه اش را بکشد، ولی این حق وجود ندارد. اینکه پدر در صورت کشتن فرزند قصاص نمی شود بحث دیگری است ولی کسی حق ندارد کسی را بکشد.

حق مالکیت پدر؛ گزاره‌ای اخلاقی یا فقهی؟!

چرایی عدم قصاص پدر نیز از جمله مباحثی بود که حاجی ده‌آبادی در مورد آن به اظهار نظر پرداخت و گفت: این مسئله در روایات ما گفته نشده است. در نظام اسلامی، قصاص برای قتل عمد تعیین شده است و علمای شیعه به اتفاق می‌گویند پدر در صورت مرتکب شدن قتل فرزند، قصاص نمی‌‏شود. علمای سنی از جمله علمای شافعی و علمای حنفی و علمای حنبلی نیز همین را می‌گویند. اما فقهای مالکیه بنابر اعتقاد مالک عقیده دارند اگر پدر با قصد قبلی برای قتل اقدام کند، قصاص می‌شود. اما اگر قصد پدر قتل نبوده و به طور مثال در یک درگیری و با پرت کردن یک شیء فرزند کشته شده است، پدر از قصاص معاف می‌شود. در روایات ما فلسفه دیگری برای این حکم گفته نشده است. برخی ذکر کرده‌اند پدر مرجع وجودی فرزند است و یا مسئله عطوفت پدری را مطرح کرده‌اند. به طور مثال در روایت آمده است که پیغمبر به کسی که به وی مراجعه کرده بود و به دلیل دزدی پدرش از اموال او خواستار قطع دست پدرش شده بود می‌گوید که تو و اموالت از آن پدرت هستید برخی از فقها به این روایت اشاره می‌کنند، اما به نظر می‌رسد این روایت بیشتر گزاره‌ای اخلاقی باشد نه گزاره‌ای فقهی.

در این ماجرا ولی دم، مادر رومینا است

این استاد دانشگاه در این باره که آیا قصاص در این موارد بازدارنده خواهد بود نیز متذکر شد: قطعاً نه. چون ما در رابطه با مردم عادی و احکام قتل، مسئله قصاص را داریم. آیا قصاص در این موارد بازدارنده بود؟ نه! ما هنوز هم شاهد قتل هستیم. مسئله دیگر این است که قصاص به مطالبه ولی دم نیاز دارد و در این ماجرا ولی دم، مادر رومینا است. همچنین یکی از شرایط قصاص، عاقل بودن است آیا می‌توان گفت چنین پدری که با آن قساوت مرتکب چنان قتلی شده است فردی عاقل بود؟ همچنین برای قصاص باید قتل از نوع عمد باشد. گاهی در چنین قتل‌هایی که به دلیل عصبانیت شدید رخ داده است، شخص اراده خود را از دست داده و مرتکب قتل می‌شود از این رو نمی‌توان گفت که این قتل عمد است.

وی در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان چنین موردی را به خاطر ایجاد ترس و وحشت از نوع محاربه و یا فساد فی الارض دانست نیز گفت: محاربه به سلاح کشیدن برای ترساندن مردم گفته می‌شود و در محاربه نباید خصومت شخصی مطرح باشد. همچنین در فساد فی الارض نیز شخص باید به طور گسترده، ۸ جرم را انجام بدهد و کار به اخلال گسترده برسد و این شخص قصد اخلال گسترده را داشته باشد، ولی این مورد کاملا شخصی است.

انتظار جامعه از زنان و دختران بیشتر از پسران و مردان است

حاجی ده‌آبادی در این باره که نوع نگاه جامعه به دختر و پسر در وقایع این چنینی بسیار موثر است نیز معتقد است که این مسئله کاملاً درست است. در بسیاری از جوامع، نگاه به دختر و پسر کاملا متفاوت از هم است. آیا پدر بهمن هم سر بهمن را بریده است؟ انتظار جامعه از زنان و دختران بسیار بیشتر از پسران و مردان است. ولی دختر و پسر در بسیاری از تکالیف یکسان هستند و معمولاً در موارد اینچنینی آسیب جدی به دختران وارد می‌شود. دختری که مرتکب چنین عملی می‌شود، توسط خانواده به سختی تنبیه می‌شود و گاهی دیده‌ایم که این تنبیه به قتل و یا آسیب‌های جدی دختر منتهی شده است. ولی در مورد پسران شاید در نهایت خانواده چند روزی با آنها قهر کنند، اما در نهایت پسر از تنبیه جدی معاف می شود این نگاه باید کاملاً اصلاح شود.

پیش از نیاز به پیشگیری قانونی، باید به دنبال پیشگیری اجتماعی باشیم

استاد دانشگاه تهران در این مورد که آیا قوانین حمایتی ما نسبت به کودکان و نوجوانان بازدارندگی کافی دارد یا نه؟ نیز خاطرنشان می‌کند: به نظر می‌رسد قوانین حمایتی از بازدارندگی کافی برخوردار نیست. لایحه حمایت از کودکان به مجلس رفته بود و نیاز به توجه و رسیدگی داشت. پیش از نیاز به پیشگیری قانونی، باید به دنبال پیشگیری اجتماعی باشیم.

وی در پاسخ به این سوال که آیا راهکار حبس طویل المدت کار درستی است نیز تصریح کرد: در جرم‌شناسی می‌گویند داغ کردن آخرین دواست. مجازات قانونی آخرین مرحله است. باید مقدمات وقوع جرم را از بین ببریم. جرم شناسی به دنبال علل وقوع جرم است و راه‌های درمان را مشخص می‌کند. دو نوع پیشگیری وجود دارد: پیشگیری کیفری به معنی جلوگیری وقوع جرم با وضع قانون و پیشگیری غیرکیفری یا همان پیشگیری اجتماعی.

در پیشگیری اجتماعی علل وقوع جرم را می شناسیم و عوامل وقوع جرم را از بین می‌بریم تا جرم از بین برود. در مورد پیشگیری کیفری باید گفت قوانین ما خوب است و فقط به اصلاحاتی جزئی نیاز دارد اما در پیشگیری اجتماعی یا پیشگیری غیر کیفری قطعاً باید تقویت شود. در این قصه عمده بحث، فرهنگی و ناشی از جهل و نادانی است. ما باید پدران و فرزندان را آگاه کنیم تا پدران غیرت نابجا به خرج ندهند و کودکان در مقابل آسیب‌های اجتماعی آگاه شوند. من و شما هم با ازدواج دخترمان با فردی که سنش دو برابر سن اوستT مخالفت خواهیم کرد. در این مورد صدا و سیما و مبلغان مذهبی و حاکمیت، ظرفیت‌های بالایی برای فرهنگ‌سازی دارند. باید برای جلوگیری از وقوع جرایم کار کرد. سن نوجوانی، بحران بلوغ جنسی را به همراه دارد و شخص دچار نیاز می‌شود و با محبت جنس مخالف اغفال خواهد شد. همچنین با وجود فضای مجازی، چنین مواردی کاملاً طبیعی است. ما باید روی این مسائل کار کنیم تا رومیناها به راحتی اغفال نشده و از خانه فرار نکنند و با پدر و مادر خود ارتباط خوبی داشته باشند.

چرا اطرافیان از رومینا محافظت نکردند؟

به گفته حاجی ده‌آبادی در وقوع جرم عوامل متعددی نقش دارد ولی در حقوق و قضا یک نفر مجازات می‌شود. در دید حقوقی، صرفا مقصر این ماجرا پدر است. ولی اگر بخواهیم به وجدان خودمان رجوع کنیم عوامل، متعدد هستند. وقتی جرمی رخ می‌دهد سوال در مورد نقص قوانین پیش می‌آید آیا نظام حقوقی ما مشکل دارد یا نه؟ ما یک پیشگیری وضعی داریم. وقتی مجرمی در آستانه وقوع جرم است و توانسته‌ایم انگیزه او را از بین ببریم، او را از وقوع جرم ناتوان می‌کنیم. مسئله کمک به شخص در معرض خطر در قانون ما وجود دارد این مسئله در این ماجرا نیز دیده می‌شود. وقتی خانواده و نزدیکان، روحیات پدر را می‌دیدند، چرا از رومینا محافظت نکردند؟ فطرت انسان می‌گوید باید به شخصی که در معرض خطر قرار دارد کمک کرد. نکته مهم دیگر این است که در نظام دینی ما آخرت و دنیا مکمل هم هستند و ما نباید از عذاب اخروی غافل شویم وقتی در باب قتل به روایات نگاه می‌کنیم مو بر تن آدم سیخ می‌شود.